اجرای زینب موسوی؛ طنز یا جنجال؟

تقدس، هویت ملی و مرزهای شوخی

در روزگاری که مرزهای طنز و توهین، آزادی بیان و مسئولیت اجتماعی، هر روز بیش از پیش به پرسش درمی‌آید، اجرای طنزآلود زینب موسوی درباره فردوسی و شاهنامه، موجی از بحث و جدل را برانگیخت.

در ویدئوی منتشرشده، موسوی با زبانی صریح و گاه رکیک، به «تقدس شاهنامه» و جایگاه «ابوالقاسم فردوسی» طعنه و کنایه می‌زند؛ اجرایی که به سرعت در فضای مجازی دست‌به‌دست شد و واکنش‌های متناقضی را در پی داشت. گروهی از مخاطبان، این اجرا را «بی‌حرمتی» به میراث فرهنگی و هویت ملی دانستند.

از نگاه این دسته، شاهنامه و فردوسی نمادهایی هستند فراتر از یک متن ادبی؛ نشانه‌هایی که هزار سال است هویت جمعی ایرانیان را ساخته است. از دیگر سو، شماری زینب موسوی را ستودند؛ که از دید این گروه، طنز باید بتواند با هر تابویی شوخی کند، حتی اگر این تابو میراثی هزار ساله باشد.

اما پرسش اصلی اینجاست: آیا اجرای موسوی را می‌توان در زمره «طنز جدی» جای داد؟ یا این‌که بایستی آن را بیشتر به یک شوک‌آفرینی سطحی شباهت داد تا طنزی که بایستی نقدی باشد ژرف و اندیشمندانه؟

طنز جدی و جایگاهش در هنر امروز

طنز جدی، یا همان Satire، فراتر از خنداندن است. هدف آن نه صرفاً سرگرمی، که نقد ساختارها، ارزش‌ها و باورهای جاافتاده است. در طنز جدی، اغراق و تضاد ابزاری‌اند برای برجسته کردن واقعیت‌هایی که گاه از دید ما پنهان می‌مانند. واقعیت‌هایی که حالا باید بازنگری و اسلاح شوند.

در جهان امروز، نمونه‌های درخشانی از طنز جدی را می‌توان یافت: «جورج کارلین» در نقد مذهب و فرهنگ مصرفی آمریکا، «جان استوارت» و «جان الیور» در افشای ناهنجاری‌های رسانه و سیاست، یا حتی برنامه‌های جنجالی «دیو چاپل» که به هویت و مرزهای آزادی می‌پردازند.

در ایران نیز، نمونه‌های موفقی چون «گل‌آقا» و «ابراهیم نبوی» نشان داده‌اند که می‌توان با بهره‌گیری از زبان طنز، هم قدرت را نقد کرد و هم مخاطب را به تفکر واداشت؛ بی‌آن‌که به شعور جمعی توهین شود. طنز جدی، حتی اگر تند و گزنده باشد، تحلیلی درونی دارد؛ مخاطب پس از شنیدنش، نه‌تنها می‌خندد بلکه به پرسش واداشته می‌شود.

همین مرز باریک، تفاوت میان شوخی سطحی و نقد اندیشمندانه را به همراه دارد. اجرای زینب موسوی؛ طنز یا جنجال؟ اجرای موسوی بی‌شک جسارت قابل‌توجهی داشت. او سراغ شاهنامه رفت؛ متنی که در فرهنگ ایرانی نه‌فقط یک اثر ادبی، که یک نماد هویتی تلقی می‌شود. جسارت در انتخاب سوژه را می‌توان ستود، اما مسئله در چگونگی پرداخت است. موسوی تلاش می‌کند با طعنه به رستم، اسفندیار و فردوسی، نگاه تقدس‌آمیز به شاهنامه را به چالش بکشد. اما لحن صریح و بهره‌گیری از الفاظ رکیک سبب آن است تا پیام اصلی در هیاهوی جنجال گم شود.

در بسیاری از بخش‌های اجرا، نقد محتوای شاهنامه جای خود را به تمسخر فردوسی می‌دهد؛ و همین نقطه‌ای است که مرز میان «طنز جدی» و «شوخی خام» از هم جدا می‌شود. اگر هدف، بازخوانی هویت ملی و نقد ساختارهای اسطوره‌سازی باشد، اجرا می‌توانست با تحلیل عمیق‌تری همراه شود. در غیر این صورت، خنده‌ها کوتاه‌مدت خواهند بود و موج انتقادها، ماندگار.