پیش‌درآمدی در شناخت «گوته» و «فاوست» او

و اندکی درباره فاوست

گوته نگارش فاوست را در جوانی آغاز و تا چند ماهی پیش از مرگش در ۱۸۳۲ روی آن کار کرد. به ‌‌‌این ترتیب، فاوست حاصل عمر گوته است و نگارش آن چیزی دوروبر شصت سال طول کشیده است.

بخش نخست  فاوست  در ۱۷۷۹ آغاز و در ۱۸۰۸ چاپ شد و بخش دوم در ۱۸۳۱ منتشر گردید. بخش نخست فاوست با مقدمه‌‌‌ای درباره بهشت آغاز می‌شود. خداوند بنا به خواهش شیطان به او اجازه می‌دهد تا درستی و راستی فاوست، خدمتگزار خداوند، را بیازماید. «مفیستوفلیس»، کارگزار ابلیس، با فاوست سالخورده پیمانی می‌بندد. فاوست روح خود را به شیطان می‌فروشد و در برابر ابلیس متعهد می‌شود هر آنچه فاوست از او می‌خواهد برآورده سازد تا جایی که فاوست به لحظه‌‌‌ای برسد که از سر لذت آرزو کند آن لحظه تا ابد بپاید. فاوست دوباره جوان می‌شود، با مفیستوفلیس به مسافرت می‌رود تا از تمام لذت‌های زمینی برخوردار ‌شود. او عاشق دختر ساده‌‌‌ای به نام «مارگارت» می‌شود. ‌‌‌این عشق به سقوط و مرگ مارگارت می‌انجامد. مارگارت البته به سبب عشق پاکش به فاوست و خودداری از دادن روحش به شیطان و امید بستنش به خدا رستگار می‌شود. اما فاوست همچنان در دنیای هوس‌ها و شهوات غوطه‌ور است.

بخش دوم اثر که سال‌ها بعد نوشته شد، وجه فلسفی برجسته‌تری دارد و از الگوهای یونانی بسیار بهره برده است. حتی اوزان شعری ‌‌‌این بخش به آثار کلاسیک یونانی مانند است.

این بخش به بخش نخست کمتر شباهت دارد. فاوست در اینجا به یونان باستان سفر می‌کند، با «هلن» نامدار که جنگ تروا را راه انداخت، ازدواج می‌کند و بچه‌دار می‌شود. اما ‌‌‌این عشق هم نمی‌پاید. او همچنان با همه خوشی‌های زمینی و آسمانی به خرسندی نرسیده است. او می‌کوشد برای مردمان سودمند باشد و طرح‌هایی ناکام برای ریشه‌کن کردن فقر و بیماری اجرا می‌کند. سرانجام هنگامی‌ که زمان قرارداد ابلیس با فاوست پایان می‌یابد و ابلیس می‌خواهد روح او را به دوزخ بفرستد، خداوند پادرمیانی می‌کند و بر خلاف بسیاری از داستان‌های مشابه مانند «دکتر فاستوس کریستوفر مارلو» که روح فاوست را به دوزخ می‌فرستد، به سبب خیرخواهی فاوست و ناخرسندی‌اش از خوشی‌های زمینی رستگارش می‌سازد.

پیش از هر سخن دیگری درباره تراژدی فاوست گوته باید چند خطای همیشگی درباره ‌‌‌این اثر را تصحیح کرد. نخست ‌‌‌اینکه فاوست گوته را نمایشنامه می‌دانند، حال آنکه فاوست بیشتر اثری است برای خوانده شدن و نه دیده شدن و روی صحنه رفتن! به دلایل فراوانی این را می‌گویم مانند حجم اثر و وجود صحنه‌هایی ویژه مانند ظهور مفیستو، سفر در زمان و مکان، جادوهای غریب، و… اجرای چنین اثری به‌ویژه اجرای بخش دوم آن اگر نگوییم ناممکن، بسیار دشوار است و هزینه‌های هنگفتی می‌طلبد. حقیقت ‌‌‌این است که در تاریخ تئاتر معمولاً اقتباس‌هایی از فاوست گوته را به صحنه برده‌اند و نه اصل نوشته گوته را. به‌ویژه در زمان خود گوته هم همواره تنها بخش نخست اثر را اجرا می‌کردند. به سخن ساده‌تر هر چند اثر گوته در قالب تئاتر نوشته شده اما به قصد نمایش نبوده است. از‌‌‌ این رو گذاشتن نام نمایش بر ‌‌‌این اثر جای شک و تردید دارد. 

دیگر آنکه شهرت شگفت‌انگیز فاوست گوته که بی‌گمان مهم‌‌ترین اثر سراسر ادبیات آلمانی است تا جایی که بسیاری ضرب‌المثل‌های آلمانی و فنون شعری ریشه در آن دارند، به نمایشنامه بودن اثر باز نمی‌گردد. به عبارتی ارزش نمایشی فاوست چندان برجسته نیست، بلکه ‌‌‌این زبان و جنبه شعری اثر است که آن را ارزشمند و بی‌رقیب کرده است. گفتنی است هر چند گوته بزرگ‌‌ترین شاعر آلمانی است، بزرگ‌ترین نمایشنامه‌نویس ‌‌‌این دیار نیست و نمایش‌نامه‌های دوست او شیلر به سبب ساخت دراماتیک و فرم و قالب نمایشی‌شان بر آثار نمایشی گوته برتری دارند. اما جای بحث ندارد که گوته شاعر زبردست‌تری است.

سرانجام‌‌‌ اینکه گذاشتن نام تراژدی هم بر کار گوته جای بحث دارد، زیرا برخلاف تراژدی‌های مرسوم که داستان از موقعیتی خوش آغاز و به پایانی سوگناک می‌رسند، داستان فاوست از بحران و موقعیتی ناخوشایند می‌آغازد و به موقعیتی نیک و خوش می‌انجامد. از‌‌‌ این رو تراژدی نامیدن ‌‌‌این اثر هم به مخالفت برخی منتقدان دامن زده است.

نکته دیگر بحث درباره سبک اثر است. بسیاری به خاطر گذاردن عنوان تراژدی بر اثر و در اساس نمایشنامه بودن قالب آن، فاوست را در مکتب کلاسیسم جا داده‌اند. اما باید یادآوری کرد چند عنصر  فاوست در تضاد با آثار کلاسیک است. نخست رخ دادن امور فوق طبیعی، امور جادویی و ظهور شیطان به عنوان شخصیتی داستانی است. می‌دانیم که در آثار کلاسیک که پایبند به حقیقت‌نمایی و عقلانیت‌اند چنین اموری دیده نمی‌شود و منتقدان اندک استثنا‌هایی چون «صحنه خواهران جادوگر» در «مکبث» یا «ظهور روح پدر هملت» را با شک و تردید می‌نگرند و گاه آنها را افزوده‌های نامعتبر کاتبان می‌شمارند، یا قضیه را به ذهن بیمار مکبث و هملت ربط می‌دهند و یا دست‌کم ‌‌‌این صحنه‌ها را از نقاط ضعف آثار و پاشنه آشیل آنها می‌شمارند. می‌دانیم که شیطان در مقام شخصیتی داستانی آفریده رمانتیک‌ها بود، به‌ویژه آنکه رمانتیک‌ها تحت تأثیر گنوسیان به شیطان چهره‌ای کماکان مثبت می‌بخشند و به گمانشان شیطان‌‌‌ شری است که از خیر این نخستین دوست‌دار معرفت زاده می‌شود. بنابراین رمانتیک‌ها بودند که خوانشی متفاوت از شیطان به دست دادند؛ خوانشی که با چهره منفی او در ادیان متفاوت بود.

همانندی‌های فاوست گوته با آثار رمانتیک‌ها تنها همین مورد نیست. گوته شخصیتی آلمانی را قهرمان داستان می‌کند. بخش آغازین داستان در آلمان رخ می‌دهد و زمانه زمانه قرون وسطی‌ است؛ دوره‌‌‌ای که به‌خاطر راز و رمزهای تیره‌اش مورد علاقه رمانتیک‌ها بود. حال آنکه نویسندگان کلاسیک به فضاهای رومی ‌و یونانی بیشتر علاقه دارند و شیفته دوره باستان‌اند، نه قرون وسطی. به یاد داشته باشیم که گوته بخش نخست کتاب خود را در دوره جوانی آغاز کرد، زمانی که هنوز از جنبش توفان و تهاجم و به عبارتی از رمانتیسم نگسسته بود. به یک سخن،  بخش نخست تراژدی فاوست را باید در مکتب رمانتیسیسم جای داد و نه کلاسیک. اما گوته بعدها از رمانتیسیسم گسست و به کلاسیسم روی آورد. بخش دوم اثر بازتاب ‌‌‌این گسستن و پیوستن است. فاوست در گذر از زمان و مکان از آلمان به یونان می‌رود و آن هم یونان باستان و بلکه فراتر از آن؛ یونان اسطوره‌‌‌ای.

به‌‌‌این ترتیب سروکله اشخاص یونانی مانند هلن تروا هم پیدا می‌شود. باز به زبان ساده‌تر بخش دوم فاوست بیشتر در مکتب کلاسیسم می‌گنجد و کل کار آمیزه‌‌‌ای است از دو مکتب.

تمام آنچه گفته شد نمی‌تواند راز تأثیرگذاری فاوست را آشکار کند. گوته توانسته از اثرش یک اسطوره بسازد؛ اسطوره‌‌‌ای که از زمان و مکان فراتر می‌رود و امروز و فردا هم مخاطب دارد. فاوست فراتر از زمان است، زیرا او را می‌توان نماینده آدم ابوالبشر هم دانست؛ آدمی‌که خدا و شیطان بر سر او شرط بستند و شیطان کمر به گمراهی او بست. فاوست نماینده همه ماست، نشان‌دهنده تمنا و خواهش ما به دانش، قدرت و خوشبختی است و در عین حال ناخرسندی ما با وجود همه دانش و قدرت و رفاهی که ممکن است داشته باشیم. فاوست هم نخستین انسان جهان است و هم بشر امروز.

آلمانی‌ها همواره جان و روح آلمانی‌ها را در فاوست دیده‌اند. بیهوده نبود که توماس مان دکتر فاستوس را درباره آلمان دوره هیتلر نوشت. آلمانی‌ها مانند فاوست روح خود را در قبال قدرت به شیطان (هیتلر) فروختند. آنان قدرت را بر اخلاق و وجدان برتر شمردند. اما گروهی نیز پا فراتر می‌گذارند و بشر غربی را دارای روحی فاوستی می‌شمارند. استعمار و بشر استعمارگر چیست جز موجودی با روح فاوستی؟ او هم مانند اروپای استعمارگر عطش دانش دارد و قدرت و فراتر رفتن از مرزهای وجودی و چه بسا آبادسازی دارد و همانگونه که از نامش برمی‌آید به استعمار دست می‌زند. اما پیامد آن چیست؟ از کف دادن اخلاق و وجدان، ستم بر مردم و نابود کردن همان مستعمره که قرار بود فردوس برین شود. 

در نگاهی کلی‌تر همانگونه که گفتیم فاوست را می‌توان بر جنس بشر تا جایی که وجدان را به حرص و آز و میل به قدرت می‌فروشد، یا حتی تا زمانی که ناخرسند از دانش و توانایی خود است، هم تعمیم داد.   

«مارشال برمن» در کتاب تجربه مدرنیسم خود می‌گوید: «فاوست بسیاری از زخم‌های تاریخی را تجربه می‌کند. تجربه‌ای که گوته و معاصران او شاهد وقوع آن تحولات مهلک بوده‌اند؛ کل حرکت درونی اثر گوته حرکت وسیع‌تر جامعه غربی را نشان می‌دهد.» او نشان می‌دهد که در ‌‌‌این اثر، ما نه‌تنها شاهد دگرگونی شخصیت فاوست، بلکه مهمتر از آن شاهد رشد و دگرگونی همه جهان هستیم. برمن می‌گوید که  فرایند تحول فاوست نمایانگر فرایندی است که در سده هجده و نوزده موجب انقلاب در محیط پیرامون شد. فاوست نماد بشر مدرن است، بشر توسعه‌گرا، بشری که انگیزه و هدفش رشد و توسعه است، بی توجه به پیامدهای آن!

فاوست با باور به ‌‌‌اینکه یگانه راه دگرگون ساختن خویشتن،‌‌‌ ایجاد تغییرات ریشه‌‌‌ای در کل جهانی است که در آن می‌زید، می‌کوشد از هویت تاریخی و گذشته خود بگسلد. ‌‌‌آیا ما مارکسیسم و فاشیسم و دیگر آرمان‌های عصر مدرن را در فاوست نمی‌توانیم بازیابیم؟ کوشش‌هایی نافرجام برای دگرگونی جهان، برای ساخت جامعه‌‌‌ای آرمانی که اما به تباهی و فروپاشی انجامید؟ شاید گوته در ‌‌‌این‌باره با «تلستوی» همسو بود که آدمیان همه در اندیشه دگرگون کردن جهانند اما کمتر کسی در اندیشه دگرگون ساختن خویش است.

برمن در کتاب خود تحلیل می‌کند که فاوست نماینده اندیشه مدرن است که در پی توسعه است، اما بی‌توجه و بی‌واهمه نسبت به پیامدهای وجدانی و اخلاقی کار خود. اما مارگاریت نماینده جهان سنتی و جهان گذشته به فکر سود و توسعه نیست. برای او اخلاق و وجدان مهم است. در جریان ‌‌‌این توسعه، قربانی شدن مارگاریت (اخلاق و وجدان) بهایی انسانی است که فاوست می‌پردازد.

علت نابودی پروژه فاوست، بی‌مسئولیتی او و دست‌کم گرفتن تأثیری است که گذشته در زندگی ‌‌‌آینده به جا می‌گذارد. از‌‌ ‌این رو فاوست را روح استعمار اروپا نیز می‌توان شمرد.

آنچه خیلی کوتاه در تحلیل فاوست گفتم تنها قطره‌‌‌ای از دریای تفاسیری است که درباره ‌‌‌این اثر گفته‌اند. بی‌گمان نباید پنداشت بحر در کوزه نوشتار ما جمع شود، بلکه می‌باید به قدر وسع و توان از ده‌ها کتاب و مقاله‌‌‌ای که به فارسی نوشته شده چشید تا به روح تیره و فسرده  فاوست نزدیک‌تر شد.