نگاهی بر داستان «اتوبوس پیر» از ریچارد براتیگان

نقد محتوایی: اتوبوس به عنوان استعاره‌ی هستی

اتوبوس در این داستان تنها یک وسیله‌ی حمل‌ونقل نیست؛ بلکه استعاره‌ای است از جریان زمان، از روند طبیعی پیری و از ساختار جامعه‌ای که فرد را در خود می‌بلعد. راوی که جوان است، ناگهان درمی‌یابد که در مسیری قرار گرفته که دیگران پیش از او پیموده‌اند، و حضور او در میان جمعیت پیر، نوعی پیش‌نمایش از آینده‌ی خویش است. این آگاهی، به شکلی تلخ و دردناک اما صامت، او را با واقعیت گذر عمر مواجه می‌کند.

دو صحنه‌ی فرعی اما تأمل‌برانگیز در داستان وجود دارند که جهان براتیگان را از یک روایت ساده به تجربه‌ای چندلایه و فلسفی ارتقا می‌دهند: نخست «پیرزنی با چمدانی کوچک» که بی‌صدا و آرام در گوشه‌ای نشسته است. او نماد نوعی بار حافظه، گذشته و شاید اندوهی است که همیشه با انسان باقی می‌ماند. دوم، «مرد چینی که با موتورسیکلت در خیابان حرکت می‌کند»، تصویری است از جهانی بیرون از اتوبوس و جریان زندگی؛ که در آن، انسان خواه‌ناخواه هویت پیدا می‌کند هرچند هویت او همچون موتورسیکلتی روشن و در حرکت، هر لحظه در حالِ شدن است. 

براتیگان، اگزیستانسیالیسم، و آزادی در دل بی‌معنایی

ریچارد براتیگان در این داستان، بی‌آنکه وارد پیچیدگی‌های زبانی فلسفی شود، مفاهیم اگزیستانسیالیستی را در یک تجربه‌ی ساده‌ی روزمره متبلور می‌سازد. از نگاه ژان پل سارتر، انسان محکوم به آزادی است؛ او در جهانی بی‌معنا رها شده، از همین‌روی، باید خود معنا بیافریند. در همین راستا، راوی داستان نیز در مواجهه با اتوبوسی پر از پیرمردان و پیرزنان، باید تصمیم بگیرد: بماند یا پیاده شود. کنش «پیاده شدن» نماد خلق معنا در دل بی‌معنایی است؛ نوعی عصیان آرام در برابر تکرار و زوال.

از سوی دیگر، می‌توان ردپای اندیشه‌های مارتین هایدگر را نیز در داستان یافت. در کتاب «هستی و زمان»، هایدگر مفهوم “بودن برای مرگ” را معرفی می‌کند: انسان، موجودی است که آینده‌اش به‌سوی مرگ باز است، و فقط از رهگذر آگاهی از این پایان است که می‌تواند اصیل زندگی کند. حضور شخصیت پیرزن چمدان به دست و نگاه او به بیرون پنجره، بازتابی از چنین آگاهی است؛ او به نوعی در پذیرشِ پایان، آرام و بی‌کلام نشسته است. در مقابل، راوی هنوز توانِ انتخاب دارد.

نتیجه‌گیری

«اتوبوس پیر» داستانی است درباره‌ی لحظه‌ای کوتاه اما تعیین‌کننده در زندگی یک انسان؛ لحظه‌ای که او با بیگانگی، مرگ، و آزادی رودررو می‌شود. این داستان کوتاه به‌یادماندنی، در عین سادگی، دربردارندۀ مضامین عمیق اگزیستانسیالیستی و هستی‌شناسانه است. ریچارد براتیگان، با زبان شاعرانه‌ی خاص خود، توانسته است جهانی بیافریند که در آن حتی یک سفر ساده با اتوبوس، به تاملاتی درباره‌ی معنای زندگی، زمان، و تنهایی بدل می‌شود.

در جهانی که پیری و مرگ گریزناپذیرند، شاید تنها انتخاب کوچک ما، لحظه‌ای باشد که تصمیم می‌گیریم از اتوبوس پیاده شویم و همین، تمام معنای زندگی‌ست.

منابع

– براتیگان، ریچارد. *اتوبوس پیر و داستان‌های دیگر* برگردان علیرضا طاهری عراقی. نشر مرکز ۱۳۸۴

– سارتر، ژان-پل. *هستی و نیستی* برگردان عنایت‌الله شکیباپور

– هایدگر، مارتین. *هستی و زمان* برگردان عبدالکریم رشیدیان، تهران، نشر نی، ۱۳۸۹.