نگاهی به جهان تارکوفسکی

دنیای فیلم‌های تارکوفسکی

دنیای فیلم‌های تارکوفسکی چند گام فراتر از آنچه را هست و آنچه را به چشم می‌آید رقم می‌زند. او از خلال چنین رویکردی، به‌ارزش‌های انسانی وزن می‌بخشد و سبب می‌شود که فرو غلتیدن‌ها به سمتی کشیده شوند که دوباره برخاستن‌ها را رقم می‌زنند. حضورش در تمام آثارش دیده می‌شود. در هر نمایی که ثبت کرده، می‌توان او را دید. در فیلم «آینه» حضور پررنگ‌تری دارد. گویی دنیای درونش که در آن مادر و خانواده قلب تپنده زندگی هستند، حاضرند. او درباره فیلم‌هایش چنین می‌نویسد:« در فیلم‌های من درون‌مایۀ ریشه و تبار، اهمیت زیادی دارد. وابستگی به خانه و خانواده، کودکی و سرزمین مادری و از همه مهم‌تر، خاک در من همیشه جاری‌ست». « آینه» درباره احساس دائمی شفقت و رقت‌دلی‌ست و کمبودی که فیلمساز به‌خوبی با آن آشناست. در «استاکر» سکانسی طولانی نمایشگر خواب استاکر، همسر و دخترش است. در این سکانس جاذبه زندگی خانواده‌های کوچک، جای خود را به‌گونه‌ای حس ترس ناشی از ناامنی داده است. از یک‌سو ما را با دشواری‌های زندگی مواجه می‌کند و از سویی دیگر، هراس درشتی‌های زندگی را به ما منتقل می‌کند. در «نوستالژیا» یکی پنداشتن مادر را با طبیعت باز می‌یابیم. ترانه غمگین روسی پخش می‌شود و تصویر ثابت در حالی محو می‌شود که واژه‌هایی نمایش داده می‌شوند«به خاطره مادرم». در«سولاریس» معنایی خاص از عشق دیده می‌شود و نشان می‌دهد که حتی همان عشق ازکف‌رفته نیز می‌تواند سازنده زندگی باشد. آنجا که کریس می‌گوید:«شاید ما این جاییم تا انسان را همچون موضوع عشق بشناسیم»، عشق رهایی‌ست و پرواز کریس و هاری نمایان‌گر این رهایی. سولاریس حکایت گام گذاشتن از خانه به دنیای زندگی هر روزه، به جهان درون و فضای ناشناخته است. 

«تارکوفسکی می‌گوید که فقط در برابر مرگ می‌توان پرسش‌های اساسی زندگی را مطرح نمود و باور دارد که هرگاه پرسش‌ها به شیوه‌ای درست مطرح شوند، پاسخ اصلی یعنی جاودانگی و انکار مرگ به کف خواهد آمد»(احمدی، ۱۳۸۲، ص۳۵۷).  زیستن در جهانی فاقد امید، تعبیر تارکوفسکی از بحران دنیای مدرن امروز است. این رویکرد به جهان مدرن و ناامیدی ریشه‌دوانده در آن، در آثارش نقش محوری دارد. بسیاری بر او تافته‌اند که جهان فیلم‌هایش، ناامیدوارانه است. شاید در نگاهی سطحی این‌گونه به‌نظر برسد، اما زندگی و قدرت شگفت آن به سویه‌های پنهان آثارش راه یافته‌اند. به عقیده تارکوفسکی پرسش‌های هستی را نمی‌توان ساده و آسان پاسخ داد و بعد هم شادمانه از کنارشان عبور کرد. انسان موظف است که دل‌نگران هستی باشد و این نوع از نگرانی و هراس را با شکلی از امید، همراه نمود. تارکوفسکی کار اصلی خود را پیکرتراشی زمان می‌داند. گذشته، حال و آینده در فیلم‌هایش مرز مشخصی ندارند و شخصیت‌ها مدام از گذشته به حال در رفت‌وآمدند. این رفت‌وآمدها به شیوه مرسوم فلش‌بک اتفاق نمی‌افتد بلکه آنچه در گذشته بوده است، هم‌اکنون نیز حاضر است، درواقع نوعی«حاضر غایب شدن» را به‌ تصویر می‌کشد. او در کتاب معروفش با همان عنوان «پیکرتراشی زمان»، می‌نویسد:« سینما شکل دادن به زمان است… و زمان قهرمان اصلی فیلم‌های من است». 

ویژگی خواب‌وارگی فیلم‌های تارکوفسکی، عدم قطعیتی که حتی هنگام طرح آرمان‌های اخلاقی در آثارش موج می‌زند، انبوه گفته‌های رنج‌دیدگان و رنج‌دهندگان، تنها داده‌های آثار او نیستند، بلکه تمام فیلم‌های بلندش، شبیه نمایش کابوسی هستند که می‌آید و می‌رود ولی با عبورش می‌خواهد تماشاگر را بیدار کند. صفی یزدانیان می‌نویسد: «در کار تارکوفسکی هرگز آشکار نیست که چه کسی دارد رویا می‌بیند( اشاره به فیلم کودکی ایوان دارد)، اصلا تمایزی میان فصل‌های رویا و چیزی دیگر که واقعیت داستان خوانده می‌شود، پیدا نیست. سینمای او سینمایی‌ست که هر لحظه، داده‌های خود را به پرسش‌ و گاهی حتی به سخره می‌گیرد.»

هیچ‌کدام از شخصیت‌های فیلم‌های تارکوفسکی، کامل نیستند. آنها منش و طبع مشخصی ندارند. اعمال‌شان قابل پیش‌بینی نیست و به معنای دقیق کلمه در حال شدن هستند. «شخصیت‌های آثار تارکوفسکی هرگز تیپ به معنای رایج ادبی نیستند. مدام در حال دگرگونی به‌سر می‌برند… هر شخصیت ترکیبی از منش‌های متفاوت و متضاد است. مادر در آینه، مهربانی را با بی‌حوصله‌گی همراه دارد. همسر استاکر هم عاشق شوهرش است و هم از او بیزار است. گرباچف دلبسته اوجنیاست و از او می‌گریزد. شاید آن‌وجه مشخصه‌ اصلی که همه شخصیت‌های مهم فیلم‌هایش را به هم پیوند می‌دهد، روحیه بودلری باشد؛ یعنی همان ملال.» (احمدی، ۱۳۸۲، ص۳۲۲). 

تماشاگر آثار تارکوفسکی از همان نخستین نماها، حضور چهار عنصر اصلی آب، خاک، باد، آتش را صحنه‌های فیلم احساس می‌کند. این عناصر به شکل‌های گوناگون پیش چشم‌های تماشاگر حضور می‌یابند تا قاعده‌های آشنای منطق هرروزه را برهم بزنند و به عبارت ساده‌تر، آشنایی‌زدایی کنند. باران، یک درون‌مایه زنده است. آب و باران بر شادی‌ها دلالت دارند. بوی نا و رطوبت و گل‌‌ولای، بیان‌گر حس زوال هستند. آتش، یگانه عنصری‌ست که تمام ارزش‌های نیک‌وبد را توامان دارد. هم نشان عشق و شهوت است و هم تطهیرکننده گناهان. خاک و زمین نیاز اصلی آدمی محسوب می‌شوند. غم غربت و رنج دوری یعنی گسست پیوند با زمین. باد، درختان را می‌لرزاند و زمانی که آرام می‌شود، بارانی ملایم باریدن می‌گیرد. تارکوفسکی نگاهش چندان به آسمان نیست. او اغلب زمین پیش چشمش را نظاره‌گر است و این امر از ناخودآگاهش برمی‌آید. او می‌گوید: «من مجذوب همه چیزهایی هستم که از دل خاک رشد می‌کنند. آسمان بازتاب پدیده‌های زمینی‌ست و رابطه آدمی با زمین یگانه امر مهم است. من می‌توانم ساعت‌ها به بیرون زدن گیاه از دل خاک نگاه کنم. من به زمین عشق می‌ورزم و زمین را دوست دارم. زمینِ خودم را».

امروز آمدی

پایان روزی عبوس

روزی به رنگ سرب

باران می‌آمد 

شاخه‌ها و چشم‌اندازها در انجماد قطره‌ها…

«تارکوفسکی»