نگاهی به «سووشون»؛ از درونمایه تا فرم

سبک و ساختار

گفتیم که سووشون رمانی رئالیستی است که پس‌زمینه‌ تاریخی هم دارد، اما به معنای فنی کلمه گزارشی تاریخی نیست. همچنین از آنجا که داستان در دوروبر فارس رخ ‌می‌دهد و دانشور گاه واژگان شیرازی به کار برده و در برخی صحنه‌ها به مراسم و فضاهای بو‌می ‌پرداخته، ممکن است اثری در ژانر «ادبیات اقلیمی» ‌‌شمرده شود. با این حال سووشون را نباید اثری اقلیمی‌ ‌قلمداد کرد، زیرا با وجود بهره‌گیری از برخی اصطلاحات بومی زبان اثر، زبان معیار است. از آن گذشته به طور کلی پرداختن به خطه مرکزی را معمولاً جزو ادبیات اقلیمی‌ ‌می‌شمارند. همچنین وجود یک لایه رمزی و تمثیلی که به آن خواهیم پرداخت، فضاها و مکان‌های داستان را فراتر از زمان و مکان واقعی می‌برد که ویژگی ادبیات اقلیمی ‌است‌.

هر چند رمان از لحاظ محتوایی وامدار دیدگاه‌های آل احمد شمرده ‌می‌شود، در نثر و زبان مستقل است. روایت اثر جز در موارد تک‌گویی درونی، یکدست است. نثر و زبان دانشور در این اثر پخته و محکم و روایتش سلیس و زیباست. گرچه برخی لغزش‌ها هم در این اثر دیده می‌شود برای نمونه «بر علیه» (ص. ۳۸)، بهتر بود «علیه یا بر» باشد، «اگر آرام نگیرد، شبشان را خراب ‌می‌کنم.» باید می‌بود «اگر آرام نگیرد، شبش را خراب می‌کنم.» (ص. ۲۲۴)، «آدم خیال ‌می‌کرد یک فیلم سینما را تماشا ‌می‌کند.» (ص. ۹۱)، باید می‌بود «آدم خیال می‌کند یک فیلم سینمایی را تماشا می‌کند.» و «شبیه یک بازیگر اول سینما شده بود.» (ص. ۳۹)، می‌شد «شبیه یک ستاره سینما شده بود.» و …

دانشور برخلاف آل احمد بیشتر توانسته دنیای درونی شخصیت‌هایش را نشان دهد، به عبارتی وجه روانشناختی اثرش موفق‌تر از آثار آل احمد است و بهتر ‌می‌تواند به دنیای درونی یک زن و هراس‌هایش بپردازد. به‌درستی گفته‌اند که در این رمان برای نخستین بار در ادبیات داستانی فارسی، راوی و شخصیت اصلی داستان یک زن است. از این رو شخصیت‌پردازی دانشور به‌ویژه در شخصیت زری از قوت‌های رمان شمرده ‌می‌شود و ‌می‌توان گفت شخصیت زری یکی از ماندگارترین شخصیت‌های ادبیات جدید داستانی ایران به شمار ‌می‌رود. می‌توان گفت هرگاه دانشور در رمان خود به فضاهای زنانه برای نمونه مهمانی، گرمابه زنانه، مجلس مولودی‌خوانی و … ‌می‌پردازد، بسیار موفق‌تر است و توصیفاتش زنده و جاندارند.

دانشور در این اثر داستان‌گوی خوبی است و خواننده را تا پایان کتاب با خود ‌می‌کشاند. او توانسته نه‌تنها خوانندگان نخبه، بلکه مخاطبان معمولی را نیز خشنود نگه دارد. و این را می‌توان در فروش اثر پس از نیم ‌قرن دریافت. 

دانشور داستان خود را با بحران آغاز ‌می‌کند و با بحران به پایان ‌می‌برد و این از شگردهای جذابیت‌بخشی و تعلیق در کار اوست. نخستین جمله داستان آد‌می ‌را یاد حکایت‌های کهن فارسی ‌می‌اندازد: «آن روز، روز عقدکنان دختر حاکم بود.» به‌نظر ‌می‌آید نویسنده گوشه‌چشمی‌ هم به ادبیات کهن خودمان داشته است. او همچنین از شگرد «داستان در داستان» هم بهره می‌گیرد و شیوه روایتش همانند شیوه کلاسیک داستان‌گویی است. همچنین برخی بر تأثیر ادبیات انگلیسی بر نوشته‌های او انگشت گذاشته‌اند، به‌ویژه آثار داستانی‌ای که خود او ترجمه کرده و آشکارا از شباهت پایان‌بندی رمان «بنال وطن» اثر «آلن پیتون» و رمان سووشون می‌توان سخن گفت. 

زاویه دید سووشون دانای محدود به ذهن زری است. با این حال دانشور در برخی موارد از تک‌گویی‌هایی بهره برده که به زاویه دید انتخابی خود آسیب ‌می‌زند.