نگاهی کوتاه به تاریخچه روایت‌شناسی

دوره ساختارگرایی

ولادیمیر پراپ، از پیشگامان روایت‌شناسی و  ریخت‌شناس روسی، در کتابش «گونه‌شناسی قصه‌های عامیانه» به تحلیل شکل و فرم  تعداد زیادی از قصه‌های عامیانه‌‌ی روسی  پرداخته و به ساختاری واحد دست پیدا کرده‌است. درواقع او به این نتیجه رسیده که بنیان و شالوده‌ی تمامی اسطوره‌ها و پریانه‌های اقوام مختلف، جهانی ثابت و معین است که به سی و یک عنصر یکسان تکرارشونده، موسوم به عملکرد شخصیت‌ها، قابل تجزیه است. این ساختارِ واحد درک بشر را نسبت به روایت به‌کل دگرگون کرد و تأثیر فراوانی بر نظریه‌های روایت گذاشت. البته باید درنظر داشت که بسیاری از مراحل این ساختار یگانه در تعداد زیادی از قصه‌ها، به‌ویژه داستان‌های امروزین از میان رفته‌اند  و یا تغییر شکل داده‌اند. او بعدها به بررسی بدنه‌ی قصه‌ها پرداخت و اساس نمودار پیشنهادی خود را ریشه‌های موروثی، ارتباط بین نقش‌های مختلف و شخصیت‌ها با تصورات قوم‌نگاری و اسطوره‌شناسی از مردمان بدوی (۲) قرار داد‌.

با این‌همه، افرادی پیدا شدند که به شیوه و روش پراپ انتقاداتی وارد کردند که از آن‌ جمله می‌توان به لوی استراوس، قوم‌شناس و انسان‌شناس فرانسوی، اشاره کرد. او پس از بررسی اسطوره‌ها تحلیل ساختارگرایانه‌ی خاص خود را مشخص کرد. استراوس معتقد بود که تمامی اسطوره‌ها همیشه پیامی به همراه دارند و نیز هر اسطوره شکل تغییریافته‌ی اسطوره‌ای دیگر است. بنابراین آن‌ها با هم در ارتباط‌اند و تفسیر یکی در گرو تفسیر دیگری است. استراوس برای این‌که بداند اسطوره‌های سراسر دنیا چرا و چطور با هم در ارتباط‌اند به زبان رجوع کرد، زیرا معتقد بود اسطوره جزئی از زبان است و ما آن را به‌ واسطه‌ی گفتار می‌شناسیم. 

در اینجا لازم است تا تعریفی اجمالی از زبان و گفتار داشته باشیم. از دیدگاه سوسور زبان، نظام نشانه‌ها و  قاعده‌های ویژه‌ای است که زبانی خاص (مثلاً زبان فارسی) را می‌سازد، درحالی‌که گفتار کاربرد شخصی زبان است، یعنی شکل ظهور و فعلیت یافتن آن نظام در سخن گفتن و نگارش (۳). بدین‌ترتیب زبان بیانگر جامعه و محصولی اجتماعی است که بر فرد تحمیل می‌شود، اما گفتار مسئله‌ای فردی است. 

او معتقد بود همان‌طور که زبان دارای واحدهایی سازنده است، در اسطوره نیز می‌توان واحدها را به‌صورت جمله جدا کرد و نیز همان‌طور که واج‌ها به‌خودی خود معنا ندارند، اساطیر نیز در ارتباط با هم معنا پیدا می‌کنند. درنهایت او به این نتیجه رسید که با مطالعه‌ی ساختار اسطوره می‌توان به درک بهتری از معنای جهان دست پیدا کرد، معنایی که می‌توان آن را گذر از طبیعت به فرهنگ نامید. 

همچنین او استدلال کرد که انسان‌ها پدیده‌های جهان پیرامونشان را به مجموعه‌هایی از تقابل‌های دوجزئی تقسیم می‌کنند (۴)، تقابل‌هایی که جمع‌ناپذیرند. این تقابل‌ها البته مطابق با هر فرهنگی تغییر می‌کنند. 

از دیگر مؤلفات مهم پیش‌برد هر روایت می‌توان به مسئله‌ی زمان اشاره کرد. از میان روایت‌شناسان ژرار ژنت، نظریه‌پرداز و منتقد فرانسوی، کامل‌ترین مباحث را در این زمینه مطرح کرده‌است. 

در ساختار روایی ژنت میان داستان و روایت تفاوت وجود دارد، بدین‌گونه که او روایت را به سه دسته طبقه‌بندی می‌کند: زمان که رابط میان زمان داستان و زمان روایت است؛ حالت یا وجه که اشکال و درجات ارائه‌ی روایت است و آوا و لحن که روشی است که عمل روایت کردن در روایت دخیل می‌شود. (۵)

دیدگاه ژنت تأثیر بسیار زیادی بر نحوه‌ی تحلیل روایت در رسانه‌های گوناگون گذاشت و ابزار ارزشمندی را به دست منتقدین برای تحلیل بدعت‌های پست‌مدرن در روایتگری غیرخطی داد.

بدین‌ترتیب توجه به جابه‌جایی زمان و استفاده از این شگرد سبب گردید تا تحولاتی چشمگیر در ساخت پیرنگ رخ دهد، مخاطب بیش از پیش در داستان دخیل شود و حتی احساس کند که می‌تواند زمان را تحت اختیار خویش داشته باشد.

از دیگر چهره‌های برجسته‌ی روایت‌شناسی می‌توان به رولان بارت، فیلسوف و نظریه‌پرداز فرانسوی، اشاره کرد. در نگاه بارت هیچ متنی معنای قطعی ندارد و فهمیدن آن در گروِ خواننده‌ای کنشگر است، نه خواننده‌ای منفعل که به‌دنبال معنای قطعی و از پیش تعیین‌شده باشد. او به این نکته اشاره می‌کند که این زبان است که حرف می‌زند نه نویسنده و بدین‌ترتیب مرگ مؤلف را اعلام می‌کند. در نگاه او متن محصول خلاقیت نویسنده نیست، بلکه خود، خالق است. این‌جاست که متن مجموعه‌ای از گفتارهای مختلف می‌گردد، مجموعه‌ای که از هزاران خاستگاه و از هزاران فرهنگ به متن راه پیدا کرده و نقش نویسنده تنها این است که آن‌ها را به‌هم پیوند دهد. درنهایت جمع شدن نوشتارهای متعدد و متنوع و تشکیل یک واحد نه در منبع آن، یعنی نویسنده، که در مقصد، یعنی مخاطب، شکل خواهد گرفت.