ویراستاری و اهمیت آن
پیش از پرداختن به موضوع ویرایش و تعریف ویراستاری، بیایید یک بار دیگر این دو جملۀ معروف زیر را با هم بخوانیم:
- بخشش، لازم نیست اعدامش کنید!
- بخشش لازم نیست، اعدامش کنید!
همان‌طور که دیدید، آمدن یک ویرگول در بخش‌های مختلف جمله، می‌تواند معنای آن را از این‌رو به آن‌رو کند. پس مهم است که یک جمله در روشن‌ترین حالت ممکن و با رعایت کامل اصول نگارشی نوشته شود.
متن‌های اولیه و ویراسته‌نشده، ابهام و ایرادهای بسیاری دارند. در این جمله‌ها، منظور نویسنده چیز دیگری است؛ ولی به دلیل رعایت نکردن فنون درست‌نویسی، خواننده برداشت دیگری از آن می‌کند. پس زمانی که یک ویرگول به تنهایی می‌تواند جان آدمی را بگیرد و یا زندگی دوباره‌ای به او ببخشد، بیش از پیش به ویراستاری و اهمیت آن پی می‌بریم.
منظور از ویراستاری چیست؟
به زبان خیلی ساده، ویرایش به معنای درست، پاکیزه و واضح نوشتن متن است، به گونه‌ای که نقص و ایرادهای متن برطرف شود و متن برای خواننده خوانش‌پذیر شود. در فرآیند ویراستاری، متن از چهار صافی «زبانی»، «ساختاری»، «فنی» و «تخصصی» می‌گذرد.
با گذر از این صافی‌ها متن از لحاظ دستوری، نگارشی، املایی، معنایی، هجو و اضافات مورد بازبینی دقیق قرار می‌گیرد و در پایان متن شسته‌‌و‌‌رفته‌ای برجا می‌ماند.
ویراستاری چه کاربردی دارد؟
می‌توان گفت که ویراستاری، متن را پاکیزه، منسجم، روان و یکدست می‌کند و به اصطلاح سکته‌های آن را از بین می‌برد. افزون بر این، ظاهری زیبا به آن می‌بخشد و پیام متن را روشن می‌کند. جان کلام این که ویراستاری جانی دوباره به متن می‌بخشد.
همان‌طور که نوشتن یک کار خلاقانه و هنری است، برطرف کردن اشتباهات و از بین بردن ابهامات و حذف اضافات نیز کاری خلاقانه است. چرا که یک متن ویراسته، نیازمند بازنگری ژرفی است. به عبارت دیگر ارزش کار نویسنده و دود چراغ‌خوردن‌هایش، پس از پیمودن فرآیند ویراستاری اصولی است که دیده می‌شود.
به چه کسی ویراستار می‌گویند؟
به کارشناسی که کارش تصحیح متن و درست‌نویسی است ویراستار گفته می‌شود. ویراستار باید به خوبی ساختار زبان را بشناسد و با اصول نگارش آشنا باشد. به‌علاوه، اگر به عنوان ویراستار علمی مشغول به کار است باید دانش تخصصی آن رشته را نیز داشته باشد.
کارهایی که یک ویراستار باید انجام دهد این‌ها هستند:
– رفع خطاهای دستوری
– رعایت اصول نگارشی و سجاوندی
– بازبینی متن از نظر املایی و تصحیح غلط‌های موجود
– تنظیم فصل‌ها و بخش‌های کتاب
– پاراگراف‌بندی اصولی
– مرتب کردن نمودار‌ها، جدول‌ها و شکل‌ها
– اضافه کردن پاورقی در صورت نیاز
– رفع تناقض‌ها و ابهامات محتوایی
– بررسی واژگان تخصصی
– معادل‌یابی برای واژگان بیگانه
– و…
البته کار ویراستار فراتر از این‌ها است و آمیزه‌ای از هنر و دانش است. به این معنی که ویراستار باید هم ویراستاری بداند و هم از هنر و خلاقیت نویسندگی بهره‌مند باشد. در چنین حالتی است که متن به کیفیت دلخواه خود می‌رسد.
اهمیت و چرایی ویراستاری
نویسنده وقتی که دست به قلم می‌برد و فرآیند نوشتن را آغاز می‌کند، به دلیل سرعت بالا، به هم نریختن تمرکز و از بین نرفتن خلاقیتش، توجه چندانی به اصول درست‌نویسی ندارد. درواقع برای هر نویسنده‌ای، نگارش پیوسته و پیاپی است که ارزشمندتر است.
در چنین فرآیندی ایرادهای نگارشی و دستوری در متن بسیار بالاست. افزون بر این، ممکن است به دلیل وجود برخی پیش‌فرض‌ها در ذهن نویسنده، جملات و عبارات مبهمی نیز نوشته شود که خواننده برداشت درستی از آنها نکند. برای همین نویسنده پس از پایان نگارش باید متن را به ویراستار بسپرد تا ویرایشش کند.
حالا چرا نویسنده باید متن را ویراستاری کند؟
یکدست کردن ظاهر متن
همان‌طور که دیکتۀ نانوشته هیچ خطایی ندارد، متن خوانده‌نشده توسط کارشناس نیز بی‌ایراد است. پس نخستین کاری که یک ویراستار باید بکند، یکدست کردن ظاهر متن است. در جریان ویراستاری، تمام خطاهای نگارشی، دستوری، املایی و محتوایی برطرف می‌شود. می‌توان گفت همه کجی‌ها و نادرستی‌ها از بین می‌رود و متن پایانی ریخت و شکلی یکدست پیدا می‌کند. هدف از این کار، آسان‌خوان کردن متن و رساندن سریع و روشن پیام متن به خواننده است.
انتقال روشن و منسجم پیام
همان‌طور که پیشتر گفتیم، نویسنده در جریان نوشتن دچار خطاهای بسیاری می‌شود. افزون بر این، ممکن است نسبت به متن خودش تعلق و دلبستگی بسیاری داشته باشد. در چنین حالتی، به سختی می‌تواند تغییراتی را بپذیرد. پس ویراستار باید متن را از نظر محتوا و زبان بازخوانی و بازنویسی کند. پس از ویراستاری دقیق است که نویسنده از بابت رساندن ذهنیاتش به خواننده آسوده‌خاطر می‌شود.
ارزیابی اولین برداشت
بی‌شک یک متن ویراسته نسبت به متنی که ویرایش نشده چشم‌نواز‌تر، منسجم‌تر و خواندنی‌تر است. فراموش نکنید نخستین لایه‌ای که خواننده با آن روبه‌رو می‌شود، نثر و ظاهر متن است. پس برای اینکه خواننده در همان اول کار برداشت خوبی از متن شما داشته باشد و درگیر نوشته‌تان شود، باید آن را ویراستاری کنید.
ارزش‌آفرینی برای متن
هیچ‌وقت خواننده را دست‌کم نگیرید. خواننده باهوش‌تر از آن است که زمان و حوصله خودش را برای خواندن یک متن آشفته و مبهم بگذارد. اگر یک متن آشفته را در اختیار خواننده قرار دهید، شک نکنید او از خواندن آن دست می‌کشد. پس بیایید با یک ویرایش خوب، ارزش تازه‌ای به متن خود ببخشید. شما با این کار به خواننده خود هم احترام می‌گذارید. این امر در مورد مقاله‌ها و کتاب‌های علمی هم صادق است. شما زمانی می‌توانید به خواننده خود مبحث علمی تازه‌ای بیاموزید که یک متن بی‌ایراد در اختیار او بگذارید.
گونه‌های ویرایش
بسیاری از افراد ویراستار را همچون یک آرایشگر می‌دانند. چون هر دوی آنها به دنبال پیراستن، مرتب و زیبا‌تر کردن هستند. ولی واقعیت از این هم فراتر است. چرا که دنیای ویراستاری بسیار گسترده است و تنها به درست کردن خطاهای املایی و نگارشی بسنده نمی‌شود. بلکه یک متن از جهات گوناگون و با اهدافی ویژه مورد بازبینی قرار می‌گیرد. در ادامه به گونه‌های ویرایش می‌پردازیم.
ویرایش فنی
در این نوع ویرایش همان‌طور که از نامش پیداست، ویراستار کاری به محتوای متن ندارد. در این مرحله ویراستار با ظاهر متن سروکار دارد و آن را از نظر ریخت و شکل مورد بازبینی قرار می‌دهد.
در اینجا همه اشتباهات تایپی، غلط‌های املایی و نگارشی، علائم سجاوندی، نشانه‌گذاری‌ها، اعراب‌گذاری‌ها بررسی می‌شوند.
کار دیگر ویراستار در این مرحله، یکدست کردن فونت یا قلم نوشتاری، یکسان کردن رسم‌الخط، فصل‌بندی‌ها، پاراگراف‌بندی‌ها، مرتب کردن اشکال، نمودار‌ها و جدول‌ها در این مرحله صورت می‌گیرد. به طور کلی هر آنچه که مربوط به ظاهر متن است در این مرحله ویراستاری می‌شود. اهمیت این مرحله تا جایی است که غنی‌ترین محتواها هم بدون داشتن ظاهری یکدست و منسجم بی‌ارزش و ضعیف شمرده می‌شوند.
ویرایش زبانی و ساختاری
این مرحله از ویرایش متن نسبت به ویرایش فنی کارشناسانه‌تر است و نیاز به دقت و کار بیشتری دارد. ویراستار در این گام باید متن را از نظر زبانی و ساختاری بررسی کند؛ رفع خطاهای دستور زبان، اصلاح ایرادهای موجود در ساختار جمله، حذف موارد زائد، انتخاب واژگان مناسب و… در ویرایش زبانی و ساختاری انجام می‌گیرد.
ویرایش تخصصی
هر ویراستاری نمی‌تواند دست به ویرایش تخصصی بزند. درواقع شرط این نوع ویراستاری، افزون بر برخورداری از دانش ویراستاری، آشنایی و داشتن تسلط در زمینه مورد بحث است.
سخن آخر
امروزه اهمیت ویراستاری بیش از پیش مشخص شده است. طوری که ویرایش اثر یکی از مراحل اصلی پیش از چاپ آن به شمار می‌رود. درواقع ویراستاری درست و اصولی ضمن خوانش‌پذیر کردن متن، ارزش کار نویسنده را نیز نمایان‌تر می‌کند و به اثر او اعتبار بیشتری می‌بخشد. علاوه بر این ویراستاری یک‌جور احترام به خواننده نیز به شمار می‌رود.
